PGS. TS. Nguyễn Thế Tư[1]
Từ trong chiều sâu bản chất “đức là gốc” của con người nên Hồ Chí Minh xác định rõ mục đích, phương châm dạy học: “Dạy cho các cháu đạo đức cách mạng, biết yêu Tổ quốc, yêu chủ nghĩa xã hội, yêu khoa học, yêu lao động và người lao động, thật thà, dũng cảm, sẵn sàng tham gia lao động và bảo vệ Tổ quốc”(3). Sinh thời, Người rất quan tâm đến phương pháp dạy học, bởi nó liên quan đến phương pháp tư duy, chất lượng học tập của học sinh, nhất là càng có ý nghĩa khi giáo dục đào tạo của thế giới nói chung, nước ta nói riêng đang vận động theo quy luật chuyển trọng tâm của giáo dục trang bị kiến thức sang bồi dưỡng phương pháp tư duy, cách giải quyết vấn đề, phát huy năng lực tư duy sáng tạo ở người học, lấy người học làm trung tâm; biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo... Người chỉ dẫn: “Dạy dần dần từ ít đến nhiều, từ dễ đến khó, từ thấp đến cao. Không tham nhiều, không nhồi sọ... Lý luận gắn chặt với thực hành”(4). “Các thầy giáo, cô giáo phải tìm cách dạy. Dạy cái gì, dạy thế nào để học trò hiểu chóng, nhớ lâu, tiến bộ nhanh”(5). Triết lý học đi đôi với hành luôn được Người nhắc nhở đội ngũ giáo viên cần thực hiện tốt trong dạy học cũng như huấn luyện cán bộ, bởi đây là hai khâu tác động, bổ sung cho nhau, không chỉ nhằm củng cố kiến thức mà còn tạo ra những chủ nhân tích cực, có trí tuệ, năng động sáng tạo cho xã hội. Vì vậy, cần thực hiện phương châm “Học và thực hành kết hợp với nhau... Học đi đôi với lao động. Lý luận đi đôi với thực hành. Cần cù đi đôi với tiết kiệm”(6). Với cách nhìn biện chứng, sát thực tiễn cơ sở, Người nhắc nhở các cấp lãnh đạo trong ngành giáo dục phải chú ý đến dung lượng nội dung chương trình, tránh quá tải, quá nặng. Người chỉ rõ: “Chương trình dạy học hiện nay còn có chỗ quá nhiều, quá nặng. Về học tập tránh lối học như vẹt”(7).
Nhận rõ tầm quan trọng của nghề dạy học, Hồ Chí Minh đòi hỏi rất cao nhân cách đạo đức, sự thanh khiết, mô phạm của thầy, cô giáo. Theo Hồ Chí Minh dạy học có vai trò to lớn trong việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, phát triển kinh tế xã hội, kiến tạo xã hội mới. Do vậy, Người yêu cầu: “Cô giáo, thầy giáo... cần phải góp phần quan trọng vào công cuộc xây dựng xã hội chủ nghĩa. Phải có chí khí cao thượng, phải “tiên ưu lạc hậu” nghĩa là khó khăn thì phải chịu trước thiên hạ, sung sướng thì hưởng sau thiên hạ. Đây là đạo đức cách mạng”(9).
Với thiên chức, vai trò, vị thế của nhà giáo trong xã hội, Hồ Chí Minh luận giải mối quan hệ biện chứng giữa đức và tài, thiếu một trong hai yếu tố đó thì khó có thể hoàn thành được trọng trách dạy học. Người chỉ rõ: “Giáo viên phải chú ý cả tài, cả đức. Tài là văn hoá, chuyên môn, đức là chính trị... cho nên thầy cô giáo phải gương mẫu”(10). Đồng thời, “trong giáo dục không những phải có tri thức phổ thông mà phải có đạo đức cách mạng. Có tài phải có đức. Có tài không có đức, tham ô hủ hoá có hại cho nước. Có đức không có tài như ông bụt ngồi trong chùa, không giúp ích gì được ai”(11). Hồ Chí Minh cũng lưu ý rằng, thầy cô là những người có trình độ chuyên môn, “có chuyên môn mà không có chính trị giỏi thì dù học giỏi mấy dạy trẻ con cũng hỏng... Có chuyên môn mà không có chính trị thì chỉ còn cái xác không hồn... Nếu thầy giáo, cô giáo bàng quan thì lại đúc ra một số công dân không tốt, cán bộ không tốt”(12). Do tầm quan trọng và ý nghĩa xã hội to lớn của đức và tài nên Người xác định: “Dạy cũng như học phải chú trọng cả tài lẫn đức. Đức là đạo đức cách mạng. Đó là gốc, rất quan trọng”(13); bởi đức định hướng cho tài năng phát triển đúng hướng. Vì lẽ đó mà Người luôn mong muốn kỳ vọng “các cô, các chú phải ngày càng tiến bộ để dạy cho con em ngày càng tiến bộ, nếu không thì sẽ ảnh hưởng không tốt đến con em”(14).
Rất có lý khi nói rằng đào tạo một người mẹ được cả một gia đình, đào tạo một người thầy được cả một xã hội. Chất lượng giáo dục đào tạo được nâng lên khi thiết lập được nhận thức, trách nhiệm giữa nhà trường, gia đình và xã hội. Do đó Hồ Chí Minh yêu cầu: “Các thầy giáo, cô giáo phải gần gũi dân chúng. Phải yêu dân, yêu học trò, gần gũi nhau, gần gũi cha mẹ học trò. Giáo dục ở trường và ở gia đình có quan hệ với nhau”(15). Trong bài nói chuyện với học sinh và giáo viên Trường Phổ thông cấp III Chu Văn An (Hà Nội), (31/12/1958), Người nhắc nhở: “Các thầy, các cô giáo, các cháu cần luôn bồi dưỡng tư tưởng xã hội chủ nghĩa, đấu tranh tiêu diệt cá nhân chủ nghĩa”(16); bởi đó là căn nguyên làm cho một bộ phận thầy cô giáo xa rời chuẩn mực đạo đức của nghề giáo. Sự phát triển của khoa học - công nghệ cộng với sự vận động biến đổi nhanh chóng của thời đại nên đòi hỏi đội ngũ thầy, cô giáo phải chủ động, cập nhật, bồi đắp kiến thức, nếu không sẽ tụt hậu. Đó là cơ sở không chỉ giúp thầy, cô giáo giảng dạy, nghiên cứu tốt, mà còn nâng cao năng lực, phương pháp tư duy, kỹ năng thực hành cho người học. Bởi thế, Người luôn nhắc nhở thầy cô giáo không nên sớm thoả mãn, bằng lòng với kiến thức hiện có mà phải chủ động tích cực học tập. Theo đó “cán bộ và giáo viên cũng phải tiến bộ cho kịp thời đại thì mới làm được nhiệm vụ. Chớ tự túc, tự mãn, cho là giỏi rồi thì dừng lại. Mà dừng lại là lùi bước, là lạc hậu, mình tự đào thải trước”(17). Bởi vậy, “tất cả các giáo viên chớ nên cho học thế này đã là đủ, mà phải tiếp tục học thêm để tiến bộ mãi”(18). Người đã cảnh báo: Nếu tự mãn với những thành tích đạt được là đã bắt đầu xuống dốc, cho nên cần phải khắc phục tư tưởng tự mãn, chủ quan.
Lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh “Thầy giáo phải gương mẫu, trực tiếp làm nhiệm vụ: đào tạo những công dân tốt, những cán bộ tốt sau này, góp phần xây dựng chủ nghĩa xã hội” vẫn còn nguyên giá trị với chúng ta hôm nay, nhất là đối với ngành giáo dục - đào tạo đang dồn sức thực hiện Nghị quyết 71-NQ/TW (22/8/2025) của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục - đào tạo, xác định 6 quan điểm chỉ đạo, trong đó quan điểm 1 xác định nhận thức sâu sắc, đầy đủ và thực hiện nhất quán quan điểm giáo dục và đào tạo là quốc sách hàng đầu, quyết định tương lai dân tộc. Nghị quyết cũng xác định: “Chuyển mạnh sang phương pháp giáo dục hiện đại, tích cực, tăng cường tự học, trải nghiệm sáng tạo, hướng học sinh phát huy tư duy độc lập, năng lực giải quyết vấn đề”. Cùng với đó tạo lập thể chế giáo dục và đào tạo đồng bộ, chặt chẽ trong các khâu dạy và học, nội dung, giáo khoa, giáo trình, thi cử đánh giá chất lượng, kiểm định chất lượng dạy và học, cơ sở vật chất phục vụ giáo dục - đào tạo, chính sách đối với đội ngũ thầy, cô giáo. Coi trọng giáo dục toàn diện, trong đó chú ý giáo dục bồi đắp lòng yêu nước, tự hào truyền thống cách mạng của Đảng, của dân tộc, bản lĩnh, khát vọng chấn hưng đất nước phồn vinh mang lại cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho nhân dân. Tiếp tục thực hiện các phong trào đổi mới nâng cao chất lượng giáo dục, “nói không với tiêu cực”, “xây dựng trường học thân thiện, học sinh tích cực”. Sứ mạng cao cả đó ngoài sự nỗ lực của đội ngũ thầy, cô giáo, ngành giáo dục - đào tạo còn có sự phối hợp vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị. Đó là cơ sở, điều kiện để giáo dục- đào tạo là quốc sách hàng đầu được hiện thực hoá trong cuộc sống; đồng thời còn là giá đỡ, nền tảng thúc đẩy, đột phá phát triển khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo như Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị (22-12-2024) đã xác định. Đây là con đường, phương thức để dân tộc ta tự tin vững bước trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, đủ sức sánh vai với các cường quốc năm châu mà sinh thời Hồ Chí Minh luôn tin tưởng, kỳ vọng. Trước bối cảnh và yêu cầu mới, hơn lúc nào hết, mỗi thầy, cô giáo cần khắc sâu lời dạy của Người rằng: “Dù là tên tuổi không đăng trên báo, không được thưởng huân chương, song những người thầy giáo tốt là những anh hùng vô danh”(19).
Ban Biên tập Cổng TTĐT
Tài liệu tham khảo
(1) Hồ Chí Minh toàn tập, Nxb CTQG, H, 2000, tập 6, tr.467
(2); (5); (11); (15) Hồ Chí minh toàn tập, Nxb CTQG, H, 2000, tập 8, tr.184; tr.138; tr.184; tr.225
(3); (7); (9), (13); (19) Hồ Chí Minh toàn tập, Nxb CTQG, H, 2000, tập 11, tr.165; tr.615; tr.332; tr.329; tr.331
(4) Hồ Chí Minh toàn tập, Nxb CTQG, H, 2000, tập 7, tr.273
(6); (8); (10); (12); (14); (16); (17); (18) Hồ Chí Minh toàn tập, Nxb CTQG, H, 2000, tập 9, tr.295; tr.492; tr.492; tr.492; tr.489; tr.296; tr.489; tr.222